Τρίτη 21 Αυγούστου 2012

G.Hegel: Προσδιορισμένη άρνηση και ελευθερία





Γκέοργκ Χέγκελ
1770–1831

Η προσδιορισμένη άρνηση:
Βάση
για την απελευθέρωση της σκέψης


§ 1

                             Εισαγωγικές παρατηρήσεις

Τι είναι άρνηση;  Είναι Λογικός προσδιορισμός, μέσω του οποίου οδηγούμαστε σε ένα νέο προσδιορισμένο-Είναι. Το τελευταίο τούτο δεν είναι υποχρεωτικά κάτι το αρνητικό, αλλά απηχεί μια νέα ρεαλιστική πραγματικότητα, που καθιδρύεται στη ζωή μας ως οντο-λογική αντίθεση προς την άρνηση, δηλαδή ως άρνηση της (πρώτης) άρνησης, ως κατάφαση, ως θετικότητα. Ετούτη η θετικότητα λοιπόν, ενταγμένη μέσα στην αυτο-προσδιοριστική κίνηση του Λόγου, αναδύεται πάντοτε ως διαμεσολαβημένη από την άρνηση της αμεσότητάς της, δηλαδή ως μια κατάσταση που έχει διέλθει μέσα από την αναίρεση μιας πρότερης, λιγότερο δια-μορφωμένης [=μορφωμένης δια του Λόγου] κατάστασης, συνθήκης, πραγματικότητας και έχει ανυψωθεί ή εξυψωθεί σε ένα πιο στοχαστικό Είναι με πιο ορθολογικές προοπτικές. Ετούτο το νέο μόρφωμα σκέψης και δράσης διατηρεί από την παλιά του κατάσταση ό,τι ακριβώς εξέφραζε ή ενσάρκωνε τον ρυθμό του Λόγου που συνέχει την όλη κίνηση της σκέψης· αλλά και τούτο το διατηρεί ανα-προσδιορισμένο στα νέα δεδομένα. Έτσι, η άρνηση, καθ’ όλη αυτή την κίνηση, συγκεκριμενοποιείται περαιτέρω σε προσδιορισμένη άρνηση (bestimmte Negation), δηλαδή σε άρνηση κάποιου προσδιορισμένου στοιχείου: του εξωτερικού, εξωγενούς, ατελούς στοιχείου που λειτουργεί αρνητικά, ανασχετικά, για την καθολική εξέλιξη και ως τέτοιο αρνητικό πρέπει να υποστεί άρνηση. Με βάση αυτά τα δεδομένα, η προσδιορισμένη άρνηση συγχρόνως συνεπάγεται πάντοτε και ένα προσδιορισμένο αποτέλεσμα, το οποίο παριστά κάτι το θετικό.

§ 2

Στο παρακάτω απόσπασμα, από την επιστήμη της Λογικής- θεωρία του Είναι, ο Χέγκελ αποσαφηνίζει έτι περαιτέρω την ουσία της προσδιορισμένης άρνησης:

«Το μοναδικό πράγμα, που χρειάζεται για να πετύχουμε την επιστημονική πρόοδο –και για  την εντελώς απλή κατανόηση της περί ου ο λόγος επίτευξης πρέπει ουσιαστικά να καταβάλουμε κόπο–, είναι η αναγνώριση της Λογικής αρχής  ότι το αρνητικό είναι εξίσου θετικό ή ότι εκείνο που αντιφάσκει με τον εαυτό του δεν διαλύεται σε ένα μηδενικό, στο αφηρημένο Μηδέν, αλλά ουσιαστικά μόνο στην άρνηση του μερικού/ειδικού του περιεχομένου· ή ότι μια τέτοια άρνηση δεν είναι οποιαδήποτε άρνηση παρά η άρνηση του προσδιορισμένου Πράγματος, το οποίο αυτοδιαλύεται· επομένως είναι προσδιορισμένη άρνηση. Ως εκ τούτου το αποτέλεσμα περιέχει κατ’ ουσία εκείνο, από το οποίο προκύπτει το ίδιο, –πρόκειται, για να ακριβολογούμε, για μια ταυτολογία, γιατί διαφορετικά το αποτέλεσμα θα ήταν κάτι το άμεσο, όχι αποτέλεσμα. Καθώς αυτό που προκύπτει, η άρνηση, είναι προσδιορισμένη άρνηση, αυτή έχει ένα περιεχόμενο. Η εν λόγω άρνηση είναι μια νέα έννοια, αλλά μια έννοια ανώτερη και πλουσιότερη απ’ ό,τι η προηγούμενη· πλουσιότερη, επειδή  αρνείται την προηγούμενη έννοια ή το αντί-θετό της, άρα περιέχει την προηγούμενη τούτη, αλλά και κάτι περισσότερο απ’ αυτή, γιατί είναι η ενότητα του εαυτού της και του αντι-θέτου της».

§ 3

Ένα σχόλιο

Η σκέψη μπορεί να αυτο-οργανώνεται μόνο διαλεκτικά, δηλαδή με βάση την εσωτερική οργάνωση του Λόγου (της) και των αντιθετικών εννοιών που συνθέτουν τα περιεχόμενα και τη μορφή αυτού του Λόγου ως λέγειν και γνωρίζειν. Με τη φράση εσωτερική οργάνωση κατανοούμε δυο τινά: πρώτον, το ίδιο το πράγμα, εκάστοτε, έχει μια ιδιάζουσα –προς την κατά Λόγο φύση του– εξέλιξη και αυτή πρέπει να την κατανοούμε, να την αποκρυπτογραφούμε, να τη διαγιγνώσκουμε, να την ακολουθούμε, δηλαδή να την μετα-στοχαζόμαστε. Πώς να την κατανοούμε , …, να την μετα-στοχαζόμαστε;  Χωρίς να εισάγουμε –και τούτο είναι το δεύτερο– τίποτα το εξωγενές, το εγκεφαλικό, το φορμαλιστικό, το αν-άρμοστο προς την κατά Λόγο εξέλιξη, αλλά να επιδιώκουμε να γνωρίσουμε την οδό, όπου κινούνται οι αλληλο-συμπλεκόμενοι σχηματισμοί των εννοιών. Η υλοποίηση αυτής της επιδίωξης σημαίνει συμ-πόρευση με το αρνητικό ενέργημα –διαλεκτικά αρνητικό [=προσδιορισμένη άρνηση] και όχι με το κοινό νόημα του καταστροφικού– της ίδιας της σκέψης. Το εν λόγω ενέργημα είναι το μοναδικό, που επιτρέπει στη σκέψη να απελευθερώνεται από έξωθεν βιαίως εισαγόμενα δεδομένα, από ασυλλόγιστες προϋποθέσεις, κυρίως από αδιόρατα καθοδηγητικά κέντρα και να εκτυλίσσεται ως μια καθαρή μετα-στοχαστική πορεία του ίδιου του εαυτού της. Αυτή η πορεία είναι η περίφημη, κατά Χέγκελ, απόλυτη μέθ-οδος, δηλαδή η μετα-οδός που απο-λύεται, δηλαδή αποδεσμεύεται, απαλλάσσεται, απελευθερώνεται από αρμούς, δεσμούς και ετεροκαθορισμούς. Πυρήνας αυτής της από-λυτης μεθ-όδου είναι η άρνηση και δη η προσδιορισμένη άρνηση. Ιδιαίτερη αξία προσλαμβάνει η προσδιορισμένη άρνηση ως ενέργημα του ιστορικού και πολιτικού σκέπτεσθαι και πράττειν. Διότι είναι αυτή που δεν αφήνει περιθώρια, όπως μας λέει ο φιλόσοφος, στους καμαριέρηδες/υπηρέτες –πολιτικούς, ψυχολόγους, οργανικούς διανοουμένους κ.λπ.– να επιβάλλουν τους όρους τους, «να ισοπεδώνουν τα ιστορικά πρόσωπα, να τα τοποθετούν στο ίδιο επίπεδο με τον εαυτό τους ή ακόμη και μερικά σκαλοπάτια πιο κάτω από τον εαυτό τους» (Φιλοσοφία της ιστορίας).


Σάββατο 11 Αυγούστου 2012

G.W.Fr. Hegel: Κίβδηλο ή αληθινό συγκεκριμένο;





Γκέοργκ Χέγκελ
1770–1831

Από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο

§1

Όλοι ή σχεδόν όλοι οι άνθρωποι επιθυμούν –και αναλόγως μοχθούν– να αντιμετωπίζουν τα πράγματα της ζωής με λιγότερο ή περισσότερο συγκεκριμένο τρόπο. Έτσι, στην καθημερινή μας θεωρητική και πρακτική συμπεριφορά είμαστε ήδη οικειωμένοι σχετικά με το «συγκεκριμένο» και το «αφηρημένο». «Συγκεκριμένο», ας πούμε, είναι ό,τι συζητάμε εδώ και τώρα ή ό,τι βλέπουμε, ακούμε, γευόμαστε κ.λπ., γενικώς ό,τι προσλαμβάνουμε δια της τρέχουσας κουβέντας και δια των αισθήσεων. Σε ένα παρόμοιο περίπου περιβάλλον της καθημερινής γλώσσας, αίσθησης και σκέψης τοποθετείται και το αφηρημένο. Αυτή η συνηθισμένη χρήση των δύο εννοιών άλλοτε συμπίπτει με ό,τι αποδεικνύει η ίδια η πράξη ως συγκεκριμένο ή αφηρημένο, άλλοτε όχι. Απέναντι στην τρέχουσα αντίληψη για τις εν λόγω έννοιες, η φιλοσοφία ορθώνει τις δικές της διερευνήσεις γύρω από το αφηρημένο και το συγκεκριμένο. Μια πρώτη διερεύνηση μας λέει πως το «αφηρημένο» και το «συγκεκριμένο», ανεξάρτητα από τη φιλοσοφική θεωρία ή κατεύθυνση, αποτελούν δομικά στοιχεία της φιλοσοφικής σύλληψης ως τέτοιας, δηλαδή της βαθύτερης περίσκεψης του ανθρώπου. Μια δεύτερη διαπιστώνει πως το αυθεντικό συγκεκριμένο χωρεί πέρα και πάνω από το κοινώς αποδεκτό ως συγκεκριμένο. Τι έχει να μας πει ο Χέγκελ επ’ αυτού; Από άποψη γενικής αρχής, η φιλοσοφική του γλώσσα οικοδομεί όλα τα νοηματικά και δια-νοηματικά της σύνολα πάνω στα θεμέλια της διαλεκτικής αφηρημένου και συγκεκριμένου. Το συγκεκριμένο, στην εγελιανή του σύλληψη, είναι η έννοια και όχι το αισθητό, όχι το κατ’ αίσθηση, το άμεσα δεδομένο, το εύρημα της αισθητηριακής εμπειρίας.     

§2

Η κοινή αντίληψη θεωρεί ως συγκεκριμένο ό,τι μας δίνουν οι αισθήσεις. Αυτό το «συγκεκριμένο», ο Χέγκελ το ονομάζει κατ’ αίσθηση συγκεκριμένο και το κατατάσσει στην κατηγορία του αφηρημένου. Ως τέτοιο, το διαχωρίζει ρητά από το εννοιακό συγκεκριμένο. Το πρώτο ανήκει στην παράσταση, στην εποπτεία, δηλαδή στην υπολογιστική σκέψη που εργάζεται μόνο με εξωτερικές παραστάσεις και εικόνες, με εν-τυπώσεις, με γνώμες χωρίς προ-οπτική, με στατιστικές και λογιστικές εμμονές, με σιδερόφρακτες επινοήσεις σκοπιμότητας· όχι όμως και με την έννοια. Είναι συνεπώς μονοσήμαντο: η υπολογιστική σκέψη δηλαδή, ή, πράγμα που είναι το ίδιο, η κοινή συνείδηση, μένει καθηλωμένη στην πετρώδη συγκόλλησή της στο εξωτερικό, στο φαινομενικό, στη μια όψη ή πτυχή του πράγματος, αδυνατώντας να συλλάβει και τις απειράριθμες άλλες αθέατες πλευρές του. Το κατ’ αίσθηση συγκεκριμένο, ή το αφηρημένο εν γένει, είναι ένα κίβδηλο, εν πολλοίς, συγκεκριμένο, γιατί μένει στην επιφάνεια του πράγματος, δίνει λόγο μόνο για την εμφάνειά του,  άρα για την κατ’ επίφαση και όχι για την αληθινή του ουσία. Για παράδειγμα, ένας κρατικός οικονομολόγος-αξιωματούχος αντιμετωπίζει την οικονομική κρίση μόνο με αριθμούς και αλγόριθμους –που εδώ απηχούν το κατ’ αίσθηση συγκεκριμένο, δηλαδή ένα χωρίς καθορισμένο περιεχόμενο αφηρημένο– και όχι υπό το πνεύμα της συστημικής κρίσης, που απηχεί την εννοιακή μορφή του συγκεκριμένου. Ένας τέτοιος αξιωματούχος καθοδηγείται από ανεστραμμένη λογική και η οικονομική του πολιτική είναι απολύτως καταστροφική, ακόμη και αν η εφαρμογή της διανθίζεται από καταγγελτικές φλυαρίες ενάντια στο σύστημα. Το συγκεκριμένο, στην περίπτωση τούτη, λειτουργεί ως ένα αθροιστικό-ποσοτικό σύνολο μεγεθών, που δεν επιφέρει καμιά ριζική ποιοτικά αλλαγή στην κοινωνία και τους πολίτες.

§3

Γενικώς ειπείν, το κατ’ αίσθηση συγκεκριμένο, δηλαδή το κενό αφηρημένο, ευδοκιμεί γενικώς στην περιοχή του κοινού νου, της διάνοιας (Verstand) με όρους του Χέγκελ, και πιο ειδικά σε κομματικούς, θεσμικούς, πολιτικούς, συντεχνιακούς, μαζικά πολιτιστικούς, χώρους, όπου η κοινή συνείδηση πασχίζει να γεμίζει με εξουσιαστικά οφέλη το άδειο και γι’ αυτό απραγματοποίητο Εγώ της. Αυτή λειτουργεί χωριστικά: ο εαυτός και ο άλλος ή το άλλο· έξω δηλαδή από κάθε εσωτερική επικοινωνία και σχέση. Το συγκεκριμένο απεναντίας, με τη μορφή της έννοιας,  ανήκει στην κατανοητική σκέψη, δηλαδή στη σκέψη που συνδυάζει την εμπειρία και την έννοια, την ιδέα και την άμεση πραγματικότητα του πράγματος, τη σφαιρική του σύλληψη και τη βαθύτερη κατανόησή του. Ο συνδυασμός αυτός είναι η καθολική, αυτό-προσδιοριζόμενη  σχέση του εαυτού και του άλλου του και φέρει το όνομα: η έννοια ή η ιδέα.  Από την άποψη της καθολικής σχέσης, ή της καθολικότητας με έργο και λόγο, η έννοια είναι το απόλυτα συγκεκριμένο· δηλαδή είναι η αρνητική ενότητα του εαυτού, εντός της οποίας ο τελευταίος δεν αποκλείει το άλλο ως εχθρικό και ξένο προς αυτόν, αλλά το αντιμετωπίζει ως το (απροσδιόριστο ή λιγότερο προσδιορισμένο) άλλο του και ως τέτοιο το αρνείται διαλεκτικά, δηλαδή το ανασυγκροτεί, το μετασχηματίζει μετασχηματιζόμενος και ο ίδιος. Τότε συμβαίνει πραγματική αλλαγή στην κοινωνία και την πολιτεία των ανθρώπων: προκύπτει μια κοινότητα των ανθρώπων, όπου κυριαρχεί εσωτερική ανταπόκριση, συν-εν-νόηση, αρμονία ανάμεσα στη σκεπτόμενη υποκειμενικότητα και την ενεργό πραγματικότητα. Η ισότητα έτσι δεν εκχωρείται πλέον ως «δωρεά» έξωθεν από κάποιον επίγειο εντεταλμένο «θεό» της μιας ή της άλλης συνωμοτικής ομάδας ανίκανων αξιωματούχων, αλλά εγκαθίσταται στη ζωή μας ως άρνηση της άρνησης: δηλ. ως κυριαρχία της καταφατικής ενότητας που συνδυάζει τη σωματική και πνευματική εργασία ελεύθερων συνειδήσεων.  Η κυριαρχία αυτή, με όρους του Χέγκελ, είναι η πανταχού παρούσα δύναμη, ισχύς, εξ-ουσία του Λόγου. Όπου είναι παρούσα μια τέτοια εξ-ουσία [=ως αποκαλύπτική της ουσίας και όχι ως εκτός ουσίας), ο άνθρωπος είναι ο καθολικός, ολοκληρωμένος άνθρωπος και  πρωταγωνιστεί μέσα στον κόσμο ως δημιουργός, ως ποιητικός νους (με την ευρύτερη έννοια), όχι ως καταστροφέας, όπως π.χ. ο προαναφερθείς  στην §2 αξιωματούχος.